ضرورت موضوع
یکی از مسائل مهم در مبحث اعتقادات آن است که ببینیم چقدر از تصورات ذهنی ما با حقایق اعتقادی منطبق است، نکند که در مورد خدا و قیامت هنوز تصاویر دوران بچگی در اذهان ما منقوش باشد کما اینکه در بسیاری از عوام مردم اینگونه است.
پس بسیار نیکوست تا با یک ذهن خالی از اوهام و یک وجود تشنه سراغ سرچشمه آیات الهی برویم و تصویر قیامت را در آینه قرآن به نظاره بنشینیم، بر همین اساس در این مقاله سعی بر آن داریم تا در مورد یکی از مواقف مهم قیامت به نام «میزان» یک تصویر قرآنی روشن ارائه دهیم.
 
مقدمه
آنچه در اذهان مردم از «میزان الاعمال» در قیامت وجود دارد اغلب تصویر یک ترازوی بزرگ در روز قیامت است که اعمال را با آن وزن می کنند. به طوری که اعمال خوب افراد در یک کفه و اعمال بد آنها در کفه دیگر آن قرار دارد و بهشتی شدن آنها بستگی به سنگینی کفه اعمال خوب و حسنه و جهنمی شدنشان وابسته به سنگین تر بودن کفه گناهان ایشان است؛ ما در این مقاله با محوریت یکی از صریح ترین آیات در این موضوع و بررسی اجمالی آیات مشابه درستی یا نادرستی این تصویر را از «میزان الاعمال» به قضاوت می نهیم.
 
چکیده
یکی از مواقف مهم در قیامت موقف میزان الاعمال و حساب رسی و سنجش اعمال خوب و بد است؛ با توجه به آیه 8 سوره اعراف و سایر آیات کتاب وحی که در آنها سخن از میزان و وزن موازین عمل رفته است، باید گفت در دادگاه عدل الهی وزنه سنجش اعمال انسان «حق» است به این معنا که هر قدر عمل ما مشتمل بر حق باشد دارای وزن و ارزش خواهد بود و این درباره اعمال مسلمین و مومنین است؛ اما درباره اعمال کافران گرچه در آیات نفی وزن از اعمال باطل آنها می شود؛ اما با توجه به رعایت عدالت الهی حتی در مورد آنها باید گفت فرو رفتن آنها در درکات جهنم به میزان اعمال باطلی است که در دنیا دچار آن ها بوده اند که خداوند در مورد منافقین می فرماید که آنها در اسفل و پایین ترین درکات جهنم هستند و این بی شک به خاطر سنگینی جرم آنهاست.
 
«وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» (اعراف/8)
 
ترجمه آیه: بر اساس اختلاف تفسیری بین علما در این آیه ،این آیه به دو صورت ترجمه شده است:
1- و در آن روز، سنجش اعمال‏ درست است، پس هر کس میزان هاى عمل او گران باشد، از رستگاران است.
2- و در آن روز معیار سنجش، حق است پس هر که اعمال وزن شده اش سنگین شد از رستگاران است.
 
اما ترجمه صحیح بر اساس آنچه بیان خواهد شد ترجمه شماره دو است همانطور که حضرت علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرمایند: «بنابراین، بسیار به نظر قریب مى رسد که مراد از جمله "وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ" این باشد، که آن میزانى که در قیامت اعمال با آن سنجیده مى شود همانا "حق" است، به این معنا که هر قدر عمل مشتمل بر حق باشد به همان اندازه اعتبار و ارزش دارد، و چون اعمال نیک مشتمل بر حق است از این رو داراى ثقل است.»
 
و هم شاگرد ایشان حضرت آیت الله جوادی آملی در بحث خود ذیل این آیه شریفه می فرمایند:
«یک تعبیری است که در دعای عدیله و امثال عدیله هست که می گوییم "ان الموت حق ان القبر حق ان السوال فی القبر حق ان الجنة حق ان الموت حق" این کلمات معنایش این است که بهشت هست، جهنم هست، قیامت هست، برزخ هست و اینها حق است؛ یعنی ثابت اما در اینجا نمی خواهد بفرماید وزن هست ... »
 
منظور از «وزن» در آیه چیست؟
یکی از جاهایی که محل اختلاف و آراء بین علما و مفسرین است همین جا می باشد؛ چرا که بسیاری «وزن» در این آیه را با موزون های دنیایی و ترازوهای دنیایی تشبیه کرده و با کیفیت آن فهمیده اند، در اینجا این بحث در گرفته است که به راستی چه چیزی در قیامت وزن می شود؟ مگر می شود عمل را وزن کرد؟ اصلا مگر اعمال ما وزن دارند؟ بعضی در این جا گفته اند این خود افراد هستند که وزن می شوند که چون دارای عمل صالح و حقی نباشند شخص عظیم الجثه ای وزنی چون بال مگس خواهد داشت.
بعضی گفته اند این پرونده اعمال هستند که وزن می شوند و بعد این بحث فلسفی در گرفته که عمل از اعراض است و اعراض قابل وزن شدن نیستند.
اما غافل که همه به بیراهه رفته اند و کار خود را دشوار کرده اند چرا که وزن و توزین و صحیح تر آن است که بگوییم سنجش در هر چیزی به حسب خود آن چیز است.
 
در تفسیر مجمع البیان در این باره آمده است:
«در این مورد که چگونه کارهاى انسان سنجش مى گردد نیز بحث است؛ چرا که عملکردهاى انسان حقایقى هستند که نه باز مى‏گردند و نه داراى وزن هستند تا سنجیده شوند. به همین جهت گروهى بر آنند که نامه‏هاى عمل سنجیده مى شوند؛ امّا گروهى دیگر بر این عقیده اند که کارهاى شایسته و ناشایسته در دو کفه میزان پدیدار می گردند و مردم به قدرت خدا همه را مى نگرند.»
 
و در تفسیر های مختلف دیگر نیز همین احتمالات و بحث ها به طور مفصل مطرح می شوند پس مراد سنجش اعمال است و  اینکه منظور از «وزن» سنگینى اعمال است اما با چه وسیله ای می توان وزن اعمال را سنجید؟
 
با چه وسیله ای می توان وزن اعمال را سنجید؟
درباره وزن از چند جهت بحث است یکی اینکه میزان چیست؟ یکی اینکه وزن چیست؟ یکی اینکه موزون چیست؟ چون اگر در دنیا بخواهند چیزی را وزن کنند یک میزانی دارند و یک واحد سنجشی دارند و یک کالا، وزن به معنای سنجش است، مطلقا در دنیا وزن گاهی در مقابل کیل است. گاهی در مقابل شمارش است، گاهی در مقابل مساحت هست و مانند آن؛
 بعضی از اشیاء را پیمانه می کنند بعضی اشیاء را می کشند بعضی اشیاء را شمارش می کنند بعضی اشیاء را متر می کنند، مساحت می کنند؛ نان و امثال نان را می کشند، گندم را سابق کیل می کردند پیمانه می کردند پارچه و زمین و فرش اینها را متر می کنند و گردو و تخم مرغ و اینها را در بخشی از قسمتها با شمارش و عدد داد و ستد می کردند و اگر یک چیزی سیال باشد و گذرا باشد او را با ساعت می سنجند مثل زمان را روز و ماه و سال را با ساعت می سنجند و اگر چیزی را خواستند ببینند ناب است یا مخلوط مغشوش او را با محک و آتش وزن می کنند، وزن نه یعنی ببینند که مقدارش چقدر است یعنی می خواهند ببینند که صحیح و سالمش چقدر است تشخیص بدهند، بالأخره وزن در مقابل کیل و مانند آن نیست برای تشخیص صحیح از ناصحیح حق از باطل و مانند آن.
 
مطلب دیگر آن است که این کلمه وزن گرچه قدیم در همین جسم های دارای حجم و اجرام و کمیات استعمال می‌شد ولی کم کم برای مطلق چیزی که مقدار و ارزش آن می خواهد مشخص بشود استعمال می شود، خواه مادی باشد خواه معنوی، مثل وزن در ادبیات؛ همه اینها برای خود میزان خاص دارند البته یک بحث دیگر در اینجا مطرح است که آیا این میزان برای همان امر مادی وضع شده است و استعمالش در غیر مادی مجاز است یا نه لفظ برای روح معنا وضع شده است اینها مصادیق گوناگونند که متصورند که این دومی حق است نه اولی؛ یعنی اینچنین نیست که لفظ میزان یا مصباح و مانند آن برای همان چراغ مادی وضع شده باشد و استعمالش در غیر مادی مجاز باشد.
اگر برای هر چیزی میزانی است ما می خواهیم بفهمیم میزان عقاید و مکتبها چیست؟ کدام حق است کدام باطل؟
 
در این آیه می فرماید : «وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ» یعنی معیار سنجش اعمال «حق» است یعنی هر وزن و ارزش هر عمل به میزان دارا بودن حق است.
 
آیا اعمال سیئه هم وزن اخروی دارند؟
بحث دیگری که در اینجا مطرح است این می باشد که آیا تنها اعمال نیک دارای وزن هستند یا اعمال بد هم از وزن اخروی برخوردارند.
البته بحث وزن داشتن اعمال در آیات دیگری نیز مطرح گردیده است، مثلا در سوره زلزال می فرماید:
 
«یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»
 
که به اعمال اعم از نیک و بد وزن را نسبت داده است و همچنین در سوره قارعه می فرماید:
 
«و فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ»
 
که در اینجا هم وزن در مورد اعمال مطرح شده و از ثقل میزان با توجه به اعمال خوب که موجب بهشت رفتن هستند و هم از خفت میزان با توجه به اعمال بد سخن گفته شده است که البته اشاره این موضوع نیز در اینجا نیکوست که علامه طباطبایی می فرمایند اینکه گاهی در آیات قرآن مثل اینجا میزان جمع بسته شده است از آن باب است که هر نوع از عملی می بایست به صورت جداگانه با توجه به حق سنجش شود و میزان جدا داشته باشد.
 
اما جواب صحیح برای این سوال که «آیا اعمال سیئه هم وزن اخروی دارند؟» با توجه به آیه مورد بحث ما آن است که خیر، چون اعمال بد عاری از حقند و دارای حق نیستند در حالی که ارزش و وزن در روز قیامت تنها به اشتمال حق است، بنابراین اعمال بد در روز قیامت دارای وزن نیستند.
 
چنانچه خدای تعالی در آیه 105 سوره کهف می فرماید:
 
أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً
 
آنان به آیات پروردگارشان و به ملاقات با او ایمان نیاوردند، پس اعمالشان از بین رفت و ما در روز قیامت برایشان وزنی قرار نمی‌دهیم .
 
البته بعضی از تفاسیر با توجه به آیات متعدد از وزن منفی در اعمال بد خبر داده اند که این با حکمت و عدل الهی سازگار است، به صورتی که اعمال حق و صالح انسان را در به سوی بهشت و در بهشت اوج می دهد ولی اعمال باطل و گناهان نیز وزنی دارند که با توجه به اینکه به هیچکس در قیامت ظلم نمی شود افراد به میزان اعمال بدشان در درکات جهنم پایین می روند که در آیه 145 سوره نساء می فرماید:
 
إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیرًا
 
بى تردید منافقان در پست ترین طبقه از آتش اند و هرگز براى آنها یاورى نخواهى یافت.
 
 
جایگاه انبیاء و اولیاء الهی در سنجش حق در اعمال افراد چیست؟
آنچه مسلم است ایناست که در روز رستاخیز اعمال انسان با وسیله خاصى سنجیده مى شود نه با ترازوهائى همانند ترازوهاى دنیا، و چه بسا آن وسیله همان وجود انبیاء وامامان و افراد صالح بوده باشد، و در روایاتى که از طرق اهل بیت (علیهمالاسلام) به ما رسیده این مطلب به خوبى دیده مى شود.
در بحار الانواراز امام صادق (علیه السلام) در پاسخ سؤال از تفسیر آیه و نضع الموازینالقسط چنین مى خوانیم: و الموازین الانبیاء و الاوصیاء و من الخلق من یدخلالجنة بغیر حساب! میزان سنجش در آن روز پیامبران و اوصیاى آنها هستند واز مردم کسانى مى باشند که بدون حساب وارد بهشت مى شوند! (یعنى کسانى که درپرونده اعمال آنها نقطه تاریکى وجود ندارد)
و در روایت دیگرى چنین نقلشده است: ان امیرالمؤمنین و الائمة من ذریته هم الموازین: یعنى امیرمؤمنان و امامان از فرزندان او ترازوهاى سنجشاند.
و در یکى از زیارات مطلقه امیر مؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: السلام على میزان الاعمال: سلام بر میزان سنجش اعمال!
درواقع مردان و زنان نمونه جهان، مقیاس هاى سنجش اعمال انسانها هستند و هرکس به آن اندازه که به آنها شباهت دارد، وزن دارد، و آنها که از ایشانبیگانه اند، کم وزن یا بى وزنند.
حتى در این جهان نیز دوستان خدا مقیاسسنجشند، ولى از آنجا که بسیارى از حقایق در این عالم در پرده ابهام میماند ودر روز قیامت که به مقتضاى و برزوالله الواحد القهار (ابراهیم/48) روزبروز و ظهور است این واقعیتها آشکار مى گردد.(تفسیر نمونه، ذیل آیه مذکور)
 
نتیجه
در روز قیامت، همه اعمال انسانرا - هر چند اندک باشد - می سنجند، اگر عمل نیک باشد به انسان پاداش می دهندو اگر عمل زشتی باشد کیفر آن را به انسان می چشانند.
دراین ترازو، آنچه که کفّه اعمال انسان ها را سنگین می کند و باعث نجاتمی شود، اخلاق خوب است، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
 
"مایُوضَعُ فی میزانِ امریء یَوم القیامَةِ أفضلُ مِن حُسنِ الخُلقِ"
[کافی،ج2، ص99، باب حسن الخلق و بحار الانوار، ج68، ص 374.]؛ چیزی در روز قیامتدر ترازوی سنجش اعمال انسان برتر از حسن خلق نمی نهند.
 
اما در مورد آنچه از موقف میزان که در ذهن اغلب افراد جامعه وجود دارد باید گفت که تا حد زیادی دچار سطحی نگری و نقصان باشد چرا که میزان اعمال اهل بیت علیهم السلام و شخص امیرالمومنین علیه السلام هستند، وسیله سنجش وزن عمل ما در قیامت عمل ایشان است، آن شخصیتی که مجسمه حق است، به معرفی شخص پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام است که فرمود: علی مع الحق و الحق مع علی یدور حیثما دار. [بحار ج 40:38] یعنی هر جا که حضرت علی برود، حق هم با او می رود اینها مجسمه حق هستند، نماز علی معیار حق است. و روزه علی معیار حق است، عمل علی آئینه تمام نمای حق است پس «وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ» یعنی وزن و ارزش و حقانیت عمل ما که موجب سعادت اخروی است به میزان تطبیق عملمان با ایشان می باشد.
 
 
...............................................................
درج این مقاله در سایت آستان قدس رضوی